CÜMLENİN ÖĞELERİ

Temel Öğeler: Yüklem, Özne
Yardımcı Öğeler: Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, (Edat Tümleci)

Not: Tam bir cümle kurulabilmesi için sadece “yüklem” kullanılması yeterlidir. Çünkü, “yüklem”, “özne”yi de kendi içinde barındırır.

Gel. (Sen: Gizli Özne) (Yüklem emir kipinde ve 2. tekil şahsı içeriyor.)

Not: Yüklem olmadan (eksiltili cümle hariç) cümle kurulamaz.

Not: Cümlenin öğeleri bulunurken, Yüklem > Özne > Nesne sırası takip edilmelidir.
Eğer bu yapılmazsa, özne ve nesne karıştırılabilir.

Not: Bir cümlede aynı öğeden birkaç tane bulunabilir.

YÜKLEM

*Cümlede yargıyı ortaya koyan temel öğedir.
*Yüklem, fiil, fiilimsi yada isimden (İsim soylu sözcükten) oluşabilir.
Filimsi veya İsim yüklem olacağı zaman ek-fiil eki alır. (İstisna olarak bu ekin düştüğü görülür.)

Çiçekler kadar güzelsin. (Ek-fiil almış isim soylu sözcük)
Çiçeklerin en güzelini koparmış. (Fiil)
Mutlu olan, çiçekleri dalında görendir. (Fiilimsi)

*Yüklem, birden fazla sözcükle de oluşabilir.
Çatışmada vurulan, Miroğlu'nun adamıymış. (İsim tamlaması)
Bu alet, teknolojinin son harikasıdır. (İsim tamlaması)
O günler güzel günlerdi. (Sıfat tamlaması)
İki katlı, pembe panjurlu, şirin bir evdi. (Sıfat tamlaması)
Yoksullara sürekli yardım ederdi. (Bileşik fiil)
Düştüğü yerden zorla çıkarabildim. (Bileşik fiil)
Dışarıdan gelen koku, burnumun direğini kırdı. (Deyim)
Onu bir yerden gözüm ısırıyor. (Deyim)
Arabanın kaportası, temiz gibi. (Edat grubu)
Sanat eseri oluşturmak hiç kolay değil. (Edat grubu)

Not: Yüklemle ilgili örneklerde de görüldüğü gibi “sıfat tamlamaları, isim tamlamaları, edat grupları, bileşik fiiller ve deyimler” sözcüklerine ayrılmadan tek bir öğe içinde yer alır.

Not: Birden fazla cümle tek yüklemle kurulabilir.
Odunları keserle, kömürleri baltayla kırdı.

Not: Bazı istisna cümlelerde yüklem yer almaz. Bunlar eksiltili cümlelerdir.
Karşı dağdan bir ıhlamur kokusu…

*** “Yüklem, yok.” Cümlesinin yüklemi var mıdır?
Vardır. Yüklem “yok” kelimesidir.
Öznesi, “yüklem” kelimesidir.

ÖZNE

*Fiil cümlelerinde “işi yapan”, isim cümlelerinde ise “olan” durumundaki öğedir.
*Özne hal eki almaz.
*Özne, cümlede yer almayıp, yüklemden çıkarılabilir. Bu tür öznelere “gizli özne” denir.

*Özneyi bulmak için;
-fiil cümlelerinde “kim?, ne?”,
-isim cümlelerinde “olan kim?, olan ne?” soruları sorulur.

Havada bulut yok. (yok:yüklem, yok olan ne? : bulut=Özne)
Ali, bize geldi. (Geldi: yüklem, gelen kim? : Ali=Özne)
Top, yuvarlaktır.
(O) Bize geldi. (O: Gizli özne)
Duman, tüm mahalleyi sarmıştı.
Arabanın sahibi, öldü. (Özne, isim tamlamasından oluşmuş.)
Gizli özne bu cümlede yok. (Özne, sıfat tamlamasından oluşmuş.)
Ben, sana demedim mi? (Özne, zamirden oluşmuş.)
Gelen, gideni aratır. (Özne, fiilimsiden oluşmuş.)
Dünden beri görüşemediğim öğrencim, yanıma geldi. (Özne, sözcük grubundan oluşmuş.)

Bu cümlede yok, öznedir.

Özne Çeşitleri

1- Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği eylemi gerçekten yapan öğedir. Cümlede gizli özne olarak yer alabilir.
Polis, çatışmada üç hırsızı vurdu. (Gerçek Özne)
Çocuklar, sofrayı serdi. (Gerçek Özne)

2- Sözde Özne: Yüklemin bildirdiği eylemi yapmayan, fakat, yapıyormuş gibi görünen öznelerdir.
Polis, çatışmada vuruldu. (Polis, işi yapan değil, işten etkilenendir. Ama, “kim vuruldu?” sorusuna cevap verdiği için özne olarak alınır.)
Sofra, serildi. (Sofra, kendi kendine serilmez. Başkaları tarafından serilmiştir. Bu yüzden sözde öznedir.)

Bir saat içinde yazıldı. (“O”, gizli sözde özne)

Not: Bazı cümlelerde özne belirsizdir.
Kırmızı ışıkta geçilmez.

Not: İki cümle tek özneyle kurulabilir.
Sağır duymaz, uydurur.

Not: Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir.
Veli, kardeşim ve ben yarın sinemaya gideceğiz.

NESNE

*Cümlede yüklemin bildirdiği yargıdan etkilenen öğedir. (Öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir.)
*Ad cümlelerinde genelde nesne bulunmaz.
*Nesne, belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayrılır.


a)Belirtisiz Nesne:
*İsim hal eki almaz.
* “Ne?” sorusuna cevap verir.
*İşten etkilenen durumundadır.

(Ben) Akşam yatmadan önce kitap okudum. (Kitap:Belirtisiz Nesne)
Gizli özne

(Ben) İyileşmek için ilaç kullanıyorum. (İlaç: Belirtisiz Nesne)
Gizli özne

(O) Son yazılıdan beş almış. (Beş: Belirtisiz Nesne)
Gizli özne

Not: Özne ve belirtisiz nesne sorusu olarak “Ne?” yi kullandığımıza dikkat etmeliyiz. Bunları karıştırmamak için cümlede, önce özne, sonra nesne bulunmalıdır.

Hız, ölüm getirir. (İşi yapan durumundaki “Hız” öznedir. “Ölüm” belirtisiz nesnedir.)
Fare, fındık yer. (İşi yapan durumundaki “Fare” öznedir. “Fındık” belirtisiz nesnedir.)


b)Belirtili Nesne:
*İsmin –i hal ekini alır.
* “Neyi?, Kimi?” sorularına cevap verir.
*İşten etkilenen durumundadır.

Köyden aldığı yoğurdu, şehir pazarında sattı. (Sattı: Yüklem)
Benidaha iyi tanıyacaksınız. (Tanıyacaksınız: Yüklem)
Ayağını yorganına göre uzat. (Uzat: Yüklem)
Ahmet'i o günden sonra görmedim. (Görmedim: Yüklem)

Not: Özne ile nesneyi karıştırmamak gerekir.
Top oynarken ayağı incinmiş. (İncinen ne? Ayağı:Özne)
Babası bize uğrayacakmış. (Uğrayacak olan kim? Babası:Özne)

DOLAYLI TÜMLEÇ

*Cümlede –e, -de, -den, hal eklerini alarak, “neye?, neyde?, neyden?, nereye?, nerede?, nereden?, kime?, kimde?, kimden?” sorularına cevap veren öğelerdir.

Yanına sessizce yaklaştı. (Nereye yaklaştı?)
Yan cebine kalemlerini koydu. (Nereye koydu?)
Elçiler saraya yeni giriyordu. (Nereye giriyordu?)
Taştan su çıkarıyordu. (Neyden çıkarıyordu?)
Yurduma alçakları uğratma sakın! (Nereye uğratma?)
Soranlara selam olsun! (Kime selam olsun?)
Aldıklarını arabanın bagajında unutmuş. (Nerede unutmuş?)

Not: Her “-e, -de, -den” ekini alan sözcük dolaylı tümleç olmayabilir.
Güzelliğinden, parmaklarını yersin. (Niçin? Güzelliğinden:zarf tümleci)
Akşama, yemeğe gideceğiz. (Ne zaman? Akşama:zarf tümleci) (Yemeğe:Dolaylı Tümleç)

ZARF TÜMLECİ

*Yüklemin durumunu, zamanını, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir.
* “Ne zaman?, Nasıl?, Nere(ye)?, Ne kadar?” sorularına cevap verirler.

Akşam olmadan oraya varmalıyız.
Zarf Tümleci……...D.T……..Yüklem

Başından geçenleri ağlaya ağlaya anlatıyordu.
Belirtili Nesne……………….Z.T………………Yüklem

Misafirler yukarı çıktı.
Özne………….Z.T…..…Y.

Bu koşuya çok çalıştık.
Dolaylı T……Z.T…..Y.

Büyüklerinle nasıl konuşuyorsun?
……..?............Z.T……………..Y.

Siparişlerim ne zaman gelecek?
Özne……………….Z.T……………Y.

Not: “Nereye?” sorusunun cevabı olan sözcük “-e” hal ekini alırsa, “Dolaylı Tümleç” olur.
Misafirler yukarıya çıktı.
Özne…………..D.T………Y.

Az önce içeriye girdi.
Zarf T……..D.T……..Y.

EDAT TÜMLECİ

* “ile, için vb. edatlarla kurulan “ne ile?, kiminle?, niçin?” sorularına cevap verebilen edat gruplarına edat tümleci denir.

*Bazı kaynaklarda, edat tümleci diye bir tümleç olmadığı, bunların zarf tümleci olarak alınması gerektiği bildirilmiştir.

Topu göğsüyle yumuşattı.
Nesne…Edat T………..Y.

Biyoloji sınavına abisiyle çalıştı.
Dolaylı Tümleç……….E.T………Y.

Ona göre doğru değildi.
Edat T………………Y.

Yarışmak için tüm şartlar hazırdı.
Edat T………………….Özne………….Y


Sabaha kadar uyuyamadım.
Zarf T………….…………..Y.
(Burada kadar edatı kullanılmasına rağmen, zaman ifade ettiği için “Sabaha kadar”:Zarf Tümlecidir. Deniliyor)

At gibi kişniyor. (At gibi: Nasıl? sorusunun cevabıdır.)
Zarf T……..Y.

Not: Cümlede hiçbir öğe olmayan sözcükler de yer alabilir.
Gençler, sizi her zaman bağrımıza basıyoruz.