CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler dört grupta ele alınır:

A)YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER (Öğelerinin Dizilişine Göre Cümleler)
1)Kurallı Cümle (Düz Cümle)
*Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.

Tüm zamanların en iyi filmiydi. (Tamamı yüklem)
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Onu saygıyla anıyoruz.
Her insan ölümü tadacaktır.

2)Kuralsız Cümle (Devrik Cümle)
*Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.

Geceleyin bir ses böler uykumu.
Hissetmiyordu artık ellerini.
Son kez düştü toprağa göz yaşlarımız.
Sakla samanı, gelir zamanı.
Yıllardır görmüyorum onu.
Gülme komşuna, gelir başına.

3)Eksiltili Cümle:
*Yüklemi bulunmayan cümlelerdir.

Kır atın yanında duran, ya huyundan ya suyundan…
Derken, Toroslar'da bir çay molası…
-Kim geldi?
-Arkadaşım. (geldi.)



B)YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
1)Fiil Cümlesi:
*Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelerdir.

Aç ayı oynamaz.
El için kuyu kazan, evvela kendi düşer.
Demir nemden, insan gamdan çürür.
Kusursuz dost arayan, dostsuz kalır.

2)İsim Cümlesi:
*Yüklemi isim olan yada isim soylu sözcüğün ek-fiil almasıyla oluşan cümlelerdir.
Not: Yüklemi fiilimsi olan cümleler de isim cümlesi kabul edilir.

Aynı fıkrayı beşinci anlatışıydı.
Gezdiğimiz yerler epey tenhaydı.
Onu ikna etmek zordur.
Her türlü zorluğa göğüs geren benim.
Komşu, komşunun külüne muhtaçtır.
Bugün hava güzel.(-dir)

Not: Ek-fiil eki cümlede yazılmasa da, bu tür cümleler isim cümlesidir.



C)ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
Bu konu “Cümle Anlamı” konusuyla aynı bilgileri içerdiği için, burada tekrar anlatılmamıştır.


D)YAPILARINA GÖRE CÜMLELER:
1)BASİT CÜMLE:
*Tek bir yargı bildiren, tek yükleme sahip olan ve içinde fiilimsi bulunmayan cümlelerdir.
*Basit cümle deyince aklımıza kısa cümle gelmemelidir. Uzun cümleler de basit olabilir.

O uzun kış gecelerinde, yolun karşısındaki eski zaman kahvesine giderdik.
Şiir, duyguların yoğunlaşmasıdır.
İnsan, insanın aynasıdır.
Gel.

2)BİLEŞİK CÜMLE:
*Birden fazla yargı içeren cümlelerdir.

Not: Bu konuya geçmeden önce “temel cümle”, “yan cümle” kavramlarının bilinmesi gerekir.
Temel Cümle:
Asıl yargının aktarıldığı cümle yada cümle bölümleridir.

Yan Cümle:
Temel cümlenin tamamlayıcısı ya da açıklayıcısı durumunda olan cümle bölümleridir.
Yan cümle, “fiil, filimsi, şart eki, ilgi eki” ile kurulabilir.

a)Girişik Bileşik Cümle:
*Bir temel cümle ve fiilimsiyle kurulmuş yan cümlelerden oluşan bileşik cümlelerdir.
*Yan cümle, temel cümlenin öğelerinden birini niteler ya da temel cümlenin öğesi olur.

Okuldan gelen çocuk, içeri girip, koltuğa oturdu.
Yan cümle…………………..Yan cümle…..Temel Cümle

Ona ne söylediğini duyamadım.
Yan Cümle………….…Temel Cümle

Ahmet, korkarak, sınıftan içeri girdi.
Yan Cümle………………Temel Cümle

Çok bilen, çok yanılır.
Yan Cümle…..Temel C.

İstanbul'a dönüşümüzü, iki ay erteledik.
Yan C……………………………………Temel C.

Görünen köy kılavuz istemez.
Yan C……………….Temel C.

Çıkmadık candan ümit kesilmez.
Yan C……….……………..Temel C.

*Cümlede her fiilimsi bir yan cümle oluşturur. Fakat her yan cümle fiilimsi ile kurulur denemez.

b)Şartlı Bileşik Cümle:
*Yan cümlenin temel cümleye şart koştuğu bileşik cümlelerdir.
*Yan cümlede “-se” eki bulunmalıdır.
* “-se” eki ile oluşan yan cümle “zarf tümleci” kabul edilir.

Benimle gelirsen, sana da çay ısmarlarım.
Yan Cümle……………….Temel Cümle

Pahalıysa, almayalım.
Yan Cümle…..Temel C.

Düzenli olursan, seni herkes sever.
Yan Cümle…………….Temel Cümle

İtin duası kabul olsa, gökten kemik yağardı.
Yan Cümle………………………Temel Cümle


c)ki'li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi):
*Yan cümlenin temel cümleye “ki” eki ile bağlandığı bileşik cümlelerdir.
*Diğer bileşik cümlelerden farklı olarak, temel cümle cümlenin başında yer alabilir. Bu “ki” ekinin özelliğinden kaynaklanır.

İsterdim ki bana saygılı davransın.
Temel C………………..Yan C.

Çalış ki başarılı olasın.
T.C………….Yan C.

Yanına gidelim ki bizimle ilgilensin.
Temel C………………..Yan Cümle


d)İç İçe Bileşik Cümle:
*Bir cümlenin başka bir cümle içerisinde kullanılmasıyla oluşur.
*İç cümle temel cümlenin öğesi olabilir.

“Sinemaya gidiyorum.” dedi.
Bu sözüyle, ben bildiğimi okurum” demek istiyor.



Not: Bileşik Cümle başka yollarla da türetilebilir.
Güldün mü hemen şımarır.
Senden değil yaşamaktan bıktım.

3)SIRALI CÜMLE:
*Tek başına yargı bildiren birden çok cümlenin, virgül yada noktalı virgül ile birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Bu tür cümleler ikiye ayrılır:
a)Bağlı Sıralı Cümle:
*Öğelerinin biri yada birkaçı ortak olan sıralı cümlelerdir.

Ölüsü olan bir gün, delisi olan her gün ağlar. (Yüklem ortak)
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır. (Özne ortak)
Balıkları biz tuttuk, onlar yedi. (Nesne ortak)
Üveye etme, özünden; geline etme, kızından bulursun. (Yüklem ve Özne (sen) ortak)

b)Bağımsız Sıralı Cümle:
*Hiçbir öğesi ortak olmayan sıralı cümlelerdir.

At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şanı kalır.
İt ürür, kervan yürür.
Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış.
Bir baba dokuz evlat besler, dokuz evlat bir babayı besleyemez.



4)BAĞLI CÜMLE:
*Birbirine bağlaçlarla bağlanan cümlelerdir.

Geldi ve gitti.
Erken geldim; çünkü, işim çabuk bitti.
Ver de ben yapayım.
Ne gelen var, ne giden.